Dlaczego w Nałęczowie mieści się najstarsze, bo liczące ponad 70 lat muzeum literackie poświęcone własnie Stefanowi Żeromskiemu?
Właśnie Nałęczów to burzliwy rozkwit kariery pisarskiej Stefana, to małżeństwo z Oktawią, syn Adam wreszcie działalność społeczna.
W Nałęczowie Żeromski przebywał dwukrotnie. Źródła podają daty 1890 – 1892 r. i 1905 – 1908 r. W okresie zaborów Nałęczów był letnią stolicą Królestwa dla inteligencji literackiej. W Nałęczowie podówczas spotykały się środowiska twórcze i patriotyczne. Tu bywali Prus i Sienkiewicz. Tam też młody Żeromski, pracując jako guwerner, poznaje swoją przyszłą żonę – Oktawię; wrasta w środowisko kulturalno- literackie Nałęczowa, a dom – willa „Oktawia” stała się miejscem jego bardzo aktywnej działalności w dziedzinie krzewienia kultury i edukacji oraz opieki nad dziećmi.
W Nałęczowie Żeromski tworzy „Ludzi bezdomnych”, „Różę”, „Uciekła mi przepióreczka”, „Dzieje grzechu”, „Popioły”. Z twórczością Żeromskiego w Nałęczowie należy kojarzyć miejsce wspomnianego muzeum „Chata”. Posiadłość powstała za honoraria otrzymane za napisane w Nałęczowie utwory. W tym miejscu skończył przedwcześnie swoje życie ukochany syn Adam.
Nałęczowskie lata Żeromskiego to jego miłość, małżeństwo, wspaniała twórczość, działalność społeczna ale też tragedie – utrata syna, rozpad małżeństwa.
Już w 1928 r. z inspiracji żony Oktawii powstaje muzeum „Chata” z mauzoleum poświęconym ukochanemu Adasiowi. Nałęczów przedwojenny i dzisiejszy jest pełen Żeromskiego. Jego pobyt i działalność literacka okresu Nałęczowa była i jest stale tematem zainteresowań badaczy literatury polskiej .
Pogrobowiec Powstania Styczniowego, Stefan Żeromski, urodzony w 1864 r. na Kielecczyźnie, wyrósł w patriotycznej atmosferze dworku ciekockiego w Górach Świętokrzyskich, gdzie Powstanie trwało najdłużej. Wsłuchany w opowieści rodziców i ciotek o kuzynach walczących w 1863 r., o potyczkach powstańczych i bitwach stoczonych u stóp gór domowych, napisze później jeden z najpiękniejszych utworów o tematyce powstańczej, „Wierną rzekę”. Także w „Urodzie życia” dźwięczeć będą echa Powstania. Opowiadania Oktawii Żeromskiej o swoim pierwszym mężu, Henryku Rodkiewiczu, posłużą pisarzowi jako jeden z motywów do zbudowania wątku powstańczego w tym utworze. Odgłosy Powstania Styczniowego brzmieć będą w wielu innych utworach Stefana Żeromskiego . Jednak tylko trzykrotnie, w utworach : „ Rozdziobią nas kruki ,wrony” (1894 R.), „ Echa leśne’ (1905 r.), i „Wierna rzeka’ ( 1912 r.) , Żeromski uczynił rok 1863 r głównym i bezpośrednim tematem swego pisarstwa . Pisarz tak mocno związany również z Nałęczowem, jego tradycją i legendą, tutaj spotykał się na co dzień z uczestnikami konspiracji narodowej lat 1861 – 1864, z byłymi powstańcami – sybirakami. Słuchając relacji weteranów Powstania z wydarzeń 1863 roku ( o czym świadczą wspomnienia) wykorzystał je w swoich utworach.
